3Χ βραβευμένο Blog από το Μάιο 2012 για την προώθηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς & της Οικολογίας.

Οι φωτογραφίες με τις αντίστοιχες λεζάντες στο άρθρο μου χάρη στην ευγενή παραχώριση του  Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Τους ευχαριστώ πολύ! 

Στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 

Στην έκθεση ‘‘Πριγκίπισσες’ της Μεσογείου στην αυγή της Ιστορίας’ από 13 Δεκεμβρίου 2012 έως 8 Μαίου 2013 εκτέθηκαν ευρήματα/κτερίσματα που βρέθηκαν σε τάφους.  Κάποια από αυτά ταξίδεψαν από την Κύπρο, την Νότια Ιταλία, την Ετρουρία, για να συναντήσουν σύγχρονα τους από τον Ελλαδικό χώρο: Αττική, Εύβοια, Μακεδονία.
Μεγάλη η προσέλευση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, ιδιαίτερα ζωντανό, αυτό το ανοιξιάτικο μεσημέρι του Σαββάτου. Παιδιά βγαίνουν από το μάθημα ανεμίζοντας τις ζωγραφιές τους, στο καφέ δεν βρίσκεις ελεύθερο κάθισμα. Απολαμβάνουμε την ξενάγηση μας.

Οι Τάφοι γυναικών της Μεσογείου 

Ακολουθώντας τη χρονολογική παράθεση από το 1000 π.Χ. στην πρώτη αίθουσα ως τα ευρήματα από τάφους του 500 π.Χ. στην τελευταία, ταξιδεύουμε στο χρόνο και στο χώρο. «Τα χρόνια από τον Όμηρο ως τη Σαπφώ και μετά ως τη δημοκρατία του Κλεισθένη και τους Περσικούς Πολέμους», διαβάζω στο 16σελιδο έντυπο του  Μουσείου.
Στις προθήκες στεκόμαστε μπροστά στα ευρήματα από τους τάφους  των 24 γυναικών. Υπήρξαν «Πριγκίπισσες» όχι με τη σύγχρονη έννοια, αλλά με την ετυμολογική, από το λατικό ‘princeps’ : εξέχουσες προσωπικότητες, διακρίθηκαν για τον πλούτο και το κύρος τους προερχόμενο από τη γενιά/καταγωγή, το γάμο ή /και το ρόλο τους στο δημόσιο βίο, Aρχόντισσες, Iέρειες.

Τα αντικείμενα που επιλέχτηκαν να ενταφιαστούν μαζί τους δίνουν πληροφορίες για την κοινωνική τάξη, το προσωπικό γούστο, τη μόρφωση, για τις θεότητες  και τις λατρευτικές τους συνήθειες, ενώ η ανάλυση οστών για την ηλικία, τη φυσική κατάσταση, το ευ ζείν. Φανταζόμαστε την καθεμία από τις 24 γυναίκες, στην καθημερινότητα τους, ανάμεσα στα προσωπικά τους αντικείμενα, στις δραστηριότητες τους.Έχουμε την ευκαιρία να συγκρίνουμε ταφικά έθιμα, αλλά και τη διαφορετική κοινωνική οργάνωση, τις αλληλεπιδράσεις σε τέχνες και συνήθειες στους λαούς της Μεσογείου.

Μαθαίνουμε πως η καύση των νεκρών αντρών προηγείται αυτή των γυναικών, καθώς κοστίζει ακριβά. Στο διπλό τάφο του 950 π.Χ όπου βρέθηκε η ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΑ από το ΛΕΥΚΑΝΤΙ της Εύβοιας, κοντά στη Χαλκίδα, ο άντρας έχει καεί, η γυναίκα όχι.
Το χρυσό της περιδέραιο με περίαπτο/φυλακτό-μενταγιόν προέρχεται από τη Συρία, κατασκευάστηκε τον 18^ο  π.Χ αιώνα. Στον τάφο του 10^ο π.Χ., “η σπάνια αντίκα από το εξωτερικό”, παραπέμπει στον πλούτο της γυναίκας και στις εμπορικές σχέσεις της εποχής. (Στην 1η αίθουσα).

Χρυσοί δίσκοι με έκτυπη διακόσμηση 950 π.Χ. περίπου
Αρχαιολογικό Μουσείο Ερέτριας. Οι δίσκοι ήταν τοποθετημένοι στο στήθος της γυναίκας.
Φωτογραφικό Αρχείο ΙΑ΄ ΕΠΚΑ©. Φωτογράφος: Ειρήνη Μιέρη ©

Έλασμα μηνοειδούς σχήματος 950 π.Χ. περίπου. Χρυσός.
Αρχαιολογικό Μουσείο Ερέτριας
Φωτογραφικό Αρχείο ΙΑ΄ ΕΠΚΑ©. Φωτογράφος: Ειρήνη Μιέρη ©

Στην 1η αίθουσα με τα άλλα πρώιμα ταφικά ευρήματα από το 10^ο ως τα μέσα του 8^ου αιώνα π.Χ. είναι και η ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΑ-ΙΕΡΕΙΑ από τις ΑΙΓΕΣ της Μακεδονίας, τη Βεργίνα, όπου βρέθηκε κι ο τάφος του Φιλίππου Β’. Στην ταφή του 850 π.Χ περιλαμβάνεται πληθώρα χάλκινων κοσμημάτων. Δυο ευρήματα μας κάνουν να υποθέσουμε πως πιθανώς να ήταν και ιέρεια: ο τρίδυμος πέλεκυς  παραπέμπει σε θρησκευτικές θυσίες, κι η ίυγγα, μικροσκοπικός περιστρεφόμενος τροχός απαραίτητος για τα ερωτικά μάγια.

Αντίθετα, στην Αθήνα της ίδιας εποχής ο τάφος είναι λιτός, αν και στην κηδεία της ΕΥΠΟΡΗΣ ΑΘΗΝΑΙΑΣ από τον Άρειο Πάγο παρέστησαν πάνω από 200 άτομα σύμφωνα με τα ίχνη. Από την πήλινη πυξίδα/κασετίνα της, με εξάρματα/εξογκώματα που απεικονίζουν σιρούς/σιταποθήκες υποθέτουμε πως ανήκε στην πιο πλούσια αριστοκρατική τάξη της Αθήνας, τους Πεντακοσιομέδιμνους. Πέθανε 30 χρονών, 9 μηνών έγκυος. Τα οστά της φανερώνουν πως είχε βίο χωρίς φυσική καταπόνηση και καλή διατροφή.

Αττική πυξίδα 850 π.Χ.
Μουσείο Αρχαίας Αγοράς Αρχείο Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών ©.                 Φωτογράφος: Cr. Mauzy

Στην ίδια εποχή στις ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΕΣ ΤΗΣ ΤΑΡΚΥΝΙΑΣ στην Ετρουρία βρίσκουμε 5 πήλινα πηνία/κουβαρίστρες για το νήμα.

‘Χαλκοφόρετες’ σαν τις Μακεδονίτισσες είναι κι οι ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΕΣ από τη ΜΠΟΛΟΝΙΑ, κι από τη ΒΑΣΙΛΙΚΑΤΑ (αρχαία Οινωτρία στη Ν. Ιταλία): μεταλλικά σκουφάκια, πόρπες, ζώνες από χαλκό, διαδήματα με χάντρες και η εμφάνιση του ήλεκτρου/κεχριμπάρι, που έχει ταξιδέψει από τη Βαλτική. Μόνη ή δεμένη με χαλκό ή χρυσό, οι Ιταλίδες αρχόντισσες φαίνεται να προτιμούν αυτήν την απολιθωμένη ρητίνη, ‘την πέτρα της θάλασσας’, για τις μαγικές και θεραπευτικές της ιδιότητες. 

Διάδημα Α΄ μισό 7ου αι. π.Χ. Χαλκός, υαλόμαζα, ήλεκτρο, όστρεο.
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Σιρίτιδας
Από το Alianello. Tάφος 315, Basilicata
Φωτογραφικό Αρχείο, Εφορεία Αρχαιοτήτων της Basilicata ©
Mε την ευγενική παραχώρηση του Υπουργείου Πολιτισμού της Ιταλίας, Διεύθυνση Πολιτιστικών Αγαθών της Basilicata, Εφορεία Αρχαιοτήτων της Basilicata.

Οι Ετρούσκες μοιάζουν να είναι οι πιο χειραφετημένες. Συμμετέχουν στα συμπόσια των αντρών, όπως ‘φωτογραφίζονται’ πάνω στις επιφάνειες των πήλινων αγγείων που βρίσκουμε στους τάφους. Τα μεταλλικά αντικείμενα που έχουν ενταφιαστεί μαζί τους παραπέμπουν κι αυτά σε συμπόσια: χάλκινοι αγγειοστάτες, δηλ. όρθια «κυλικεία» όπου κρεμούσαν τα αγγεία του συμποσίου. Οβελοί /στηρίγματα ψησταριάς και κρατευτές/σούβλες, μαχαιράκι για το κόψιμο του κρέατος. Οι διατροφικές συνήθειες του ψητού κρέατος πέρασαν από την Κύπρο, και την Ελλάδα, Κρήτη (9^ο π.Χ. ) στην Ετρουρία. Πολλά από αυτά τα αντικείμενα του συμποσίου είναι συμβολικά παρά χρηστικά, και συνυπάρχουν με την άτρακτο/αδράχτι. (Νεκρόπολη της Μπολόνια, 8ο/7^ο αι. π.Χ.)

Στη 2η αίθουσα, οι ταφές γυναικών του 8^ου αι. π.Χ. αναδεικνύουν τις στενότερες σχέσεις και ανταλλαγές που αναπτύσσονται στο χώρο της Μεσογείου: η ΙΕΡΕΙΑ ΤΗΣ ΙΣΙΔΟΣ από την ΕΛΕΥΣΙΝΑ δηλώνει την πρώιμη λατρεία των Αιγυπτίων θεοτήτων στον Ελλαδικό χώρο, ενώ η καθιστή στάση της παραπέμπει σε ιερατικά  καθήκοντα, ένας τρόπος ταφής που ακολουθείται μέχρι σήμερα.
Στην οδό Πειραιώς βρέθηκαν ειδώλια από ελεφαντόδοντο, ενώ στη Σαλαμίνα της Κύπρου αττικά αγγεία που έφερε η ΝΥΦΗ προίκα από την Αθήνα, και μαζί της κάηκαν, όπως συνηθιζόταν στην Αττική.

Η 3η αίθουσα αφιερώνεται στην ΙΤΑΛΙΑ, τέλος 8^ου και αρχές 7^ου αι. από το Βερούκκιο (σημερινό Ρίμινι) και τη Βασιλικάτα (Ν.Ιταλία): κοσμήματα από ήλεκτρο/κεχριμπάρι της Βαλτικής.

Πόρπες με επενδεδυμένο τόξο από ήλεκτρο και οστό.
Τέλη 8ου – αρχές 7ου αι. π.Χ. Nεκρόπολη Lippi, Τάφος 32/2006
Verucchio, Δημοτικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Με την ευγενική παραχώρηση του Υπουργείου Πολιτισμού της Ιταλίας, Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων της Ρομάνιας

Δεν μπορεί να μείνει κανείς ασυγκίνητος αντικρίζοντας υπολείμματα ξύλου από το μικροσκοπικό θρόνο της τρίχρονης ΜΙΚΡΗΣ  ΠΡΙΓΚΙΠΙΣΣΑΣ από το Βερούκκιο, που ταξιδεύουν πρώτη φορά εκτός Ιταλίας! Το σετ περιλαμβάνει και ξύλινο υποπόδιο, τραπεζάκι, κοσμηματοθήκη και μουσικό όργανο, όλα από ξύλο.

Στην 4η αίθουσα στεκόμαστε μπροστά από ευρήματα που έρχονται από την Κρήτη. Στο «Νεκροταφείο της Ορθής Πέτρας», στην Ελεύθερνα, πρόσφατη ανασκαφή υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Νικόλαου Χρ. Σταμπολίδη, Καθηγητή Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Η ανασκαφή ανέδειξε ταφές τεσσάρων γυναικών του 700 π.Χ.  Η καθιστή θέση της γηραιότερης, 70 χρονών, παραπέμπει σε ΙΕΡΕΙΑ. Τα χρυσά της εγκόλπια σχετίζονται με τη λατρεία του νεαρού Δία.

Στην 4η αίθουσα ακόμη, ευρήματα μαρτυρούν  την υφαντική δραστηριότητα των γυναικών ανεξαρτήτως ρόλου και κοινωνικής θέσης.  Η υφαντική ορίζει τις ζωές των ανθρώπων σε τέτοιο βαθμό ώστε στη μυθολογία οι μοίρες αναπαριστώνται με τη μορφή τριών γυναικών:  την Κλωθώ, τη Λάχεση και την Άτροπο.

Τα αντικείμενα που συνδέονται με την υφαντική αποτελούν τη μεγαλύτερη συμβολική κατηγορία, «σύμβολα ενός κόσμου όπου η αριστοκράτισσα γυναίκα αποτελεί πρότυπο παραγωγικής δύναμης στο σπίτι ή την κοινωνία, όπως αργότερα στον 5ο αιώνα π.Χ. πρότυπο είναι η ίδια η Αθηνά, προστάτιδα της εργασίας, ως Αθηνά Εργάνη, που λατρευόταν στο ναό της στον αγοραίο Κολωνό, το γνωστό μας Θησείο» ( σελ. 12, έντυπο έκθεσης )

Στην 5η αίθουσα επανερχόμαστε στην Ετρουρία, σημερινή Τοσκάνη,  σε τάφους του 7ου π.Χ. Περίτεχνα κοσμήματα και ιπποσκευή: θαμμένα άρματα,  αναπαραστάσεις ή εξαρτήματα που παραπέμπουν σε άλογα και άμαξες, κάποτε ίχνη από άλογα.  Είναι αυτά που τις συνόδεψαν από το σπίτι του πατέρα στου συζύγου, και τέλος στην ταφή.

Βρέθηκαν ακόμη φιαλίδια για αρώματα. Επίσης, τάσια για σπονδές, τα πιο σπάνια και ακριβά από γυαλί. Ειδώλια, λιονταράκια με ιερογλυφικά, αγγεία μαρτυρούν την πίστη σε Αιγύπτιους θεούς, χθόνιες λατρείες, και μαγεία.

Οι σφραγίδες και οι σκαραβαίοι παραπέμπουν σε γραφειοκρατική και συμβολαιογραφική δραστηριότητα. Το ενεπίγραφο μελανοδοχείο, γραφίδες και εξοπλισμός γραφής δηλώνουν πως δεν μπορεί παρά να ήταν εγγράμματες, όπως η σύγχρονη τους ποιήτρια Σαπφώ από τη Λέσβο ( 7^ου αι. π.Χ.)

Φερμένη από το Βατικό φιλοξενείται σε μια προθήκη η ταφική ‘προίκα’ της Λαρθίας, της μοναδικής γυναίκας που γνωρίζουμε το όνομα της, χαραγμένο σε ασημένια αγγεία που τη συνόδευαν. Ζηλευτά κοσμήματα, 12 χρυσές περόνες, με με μια τέτοια τυφλώθηκε ο Οιδίποδας. Ακόμη χρυσό ψέλιο/βραχιόλι  που αναπαριστά  πριγκίπισσες να χορεύουν πιασμένες από το χέρι, όπως τις περιγράφει ο Όμηρος. Ο τάφος βρέθηκε στο Regolini Galassi,  Cerveteri, κοντά στη Ρώμη.

Στην 6η αίθουσα η ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ, ΙΕΡΕΙΑ, ΜΑΓΙΣΣΑ του Sirolo Numana,κοντά στη σημερινή Ανκόνα. Ο πολλαπλός ρόλος της γυναίκας προκύπτει από τα κτερίσματα, ενώ τα αττικά αγγεία δηλώνουν σχέση με την Ελλάδα και τη θεά Άρτεμη.

Η Μακεδονία εκπροσωπείται από την ΙΕΡΕΙΑ από τη Σίνδο της Θεσσαλονίκης, 520 π.Χ. και την ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΑ της Πέλλας, με χρυσά κοσμήματα και τη μάσκα της αφθαρσίας στο πρόσωπο. Η αργυροχοϊα μεσουρανεί στη Μακεδονία.

Από τη Μακεδονία άλλοι 9 τάφοι, μόνο ένας σώθηκε ανέπαφος. Φύλλα χρυσού ήταν ραμμένα στα ενδύματα της ΔΕΣΠΟΙΝΑΣ ΤΩΝ ΑΙΓΩΝ. Από τον τρόπο που φοριόταν το ένδυμα της νεκρής ο ανασκαφέας υποθέτει πως πρόκειται για ιστορικό πρόσωπο. Είναι η Λυδή πριγκίπισσα που στάλθηκε από τους Πέρσες να νυμφευθεί τον βασιλιά Αμύντα Α’ της Μακεδονίας. Έγινε μια από τις γυναίκες του, κόρη τους ήταν η Γυγαία. Έτσι οι Πέρσες έκαναν τις συμμαχίες τους σχεδιάζοντας την εκστρατεία εναντίον των Ελλήνων.

Γυναικείο ειδώλιο
700-675 π.Χ.
Από την Marsiliana d’Albegna, Νεκρόπολη Banditella, Κύκλος της Πόρπης.
Φλωρεντία, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Fernando Guerrini και Mauro del Sarto (Φωτογραφικό Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων της Τοσκάνης ©)

Χτένι 675-650 π.Χ. Ελεφαντόδοντο.
Φλωρεντία, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσειο
Από τη Marsiliana d’Albegna (GR), Νεκρόπολη Banditella, Κύκλος των Ελεφάντινων
Fernando Guerrini και Mauro del Sarto.
Φωτογραφικό Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων της Τοσκάνης ©.

Η ξενάγηση φθάνει στο τέλος της. Φεύγω από το Μουσείο με πολλά ερωτηματικά, την περιέργεια μου σε έξαρση. Δεν μου είναι δύσκολο να οραματιστώ αυτές τις 24 Πριγκίπισσες. Καθώς τις αποχαιρετώ, μια-μια, έχω ένα αίσθημα συνέχειας. Νιώθω ανακούφιση από ‘την αναζήτηση του κερδισμένου χρόνου’. Τίποτα τελικά δεν πάει χαμένο, τίποτα δεν σβήνεται εντελώς, ακόμη κι αν πεθάνει, ή καεί. Όλο και κάποια ίχνη θα απομείνουν για να ανασυγκροτηθεί μια αφήγηση και μια μνήμη.

Στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης διατίθεται Κατάλογος της Έκθεσης ‘Πριγκίπισσες’  της Μεσογείου στην αυγή της Ιστορίας’  σε τρεις γλώσσες: Ελληνικά, Αγγλικά και Ιταλικά.

Οι φωτογραφίες με τις αντίστοιχες λεζάντες στο άρθρο μου χάρη στην ευγενή παραχώριση του  Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Τους ευχαριστώ πολύ!